تاریخ تدوین کتب حدیثی شیعه
کتاب‌های حدیثی شیعه در چه زمانی نوشته شده‌اند؟
نوشتن روایات شیعه، توسط حضرت علی(ع) و دیگر امامان شیعه شروع شده است. صحیفه سجادیه و رساله حقوق از جمله آثار نوشته شده باقی مانده از امام سجاد(ع) می‌باشد.
در دوران ائمه(ع) و به‌طور خاص دوران امام باقر(ع) و امام صادق(ع) روایات بسیاری توسط شاگردان ایشان نوشته شد که برخ از این نوشته‌ها امروزه در دسترس می‌باشد مانند: کتاب مسائل علیّ بن جعفر؛ کتاب الزهد و کتاب المومن حسین بن سعید کوفی اهوازی؛ کتاب قرب الاسناد عبدالله بن جعفر حمیری؛ کتاب المحاسن احمد بن محمد بن خالد البرقی و ….
با شروع غیبت امام دوازدهم، دوره جمع‌آوری حدیث شیعه در مجموعه‌های باب‌بندی شده، آغاز شد و تا آخر قرن۵ هجری قمری ادامه یافت. کتب اربعه از مشهورترین کتاب‌های جمع‌آوری شده در این دوره می‌باشد.
گروهی از محدثان کوشیدند مجموعه‌های حدیثی را جمع‌آوری کنند که همه کتاب‌های حدیثی را در آن گردآوری کرده باشند؛ دوران این تدوین از قرن یازده قمری شروع شد و مجموعه‌هایی تدوین شد. کتاب الوافی، وسائل الشیعه و بحار الانوار از جمله مجموعه‌های حدیثی این دوره می‌باشد.
کتاب‌های نوشته شده توسط امامان شیعه
رساله‌ها و کتاب‌هایی به امامان منسوب شده است که بسیاری از این آثار از بین رفته‌اند. اولین کتاب امیرمومنان حضرت علی(ع)، کتاب تفسیر قرآن است.[۱] دومین کتاب ایشان «کتاب السنن و القضایا والاحکام» می‌باشد که ابواب مختلف فقهی در آن ذکر شده است.[۲] سومین کتاب، کتاب جامعه، یا کتاب علی(ع) است.[۳] صحیفه علی(ع) کتابی دیگر است که حجم آن کمتر از کتاب علی و الجامعه است.[۴] هیچ‌کدام از این کتاب‌ها اکنون در دسترس نیست.
امام سجاد(ع) هنگام شهادت، صندوقی را به امام باقر(ع) تحویل دادند که در آن کتب بسیاری بود.[۵] یکی از آن کتاب‌ها صحیفه است.[۶] کتاب دیگر، رساله حقوق است که دربرگیرنده آداب سلوک فردی و اجتماعی است.
دو کتاب به امام حسن عسکری نسبت داده شده است که در انتساب آنها تردیدهایی وجود دارد: یک: تفسیر امام حسن عسکری.[۷] دو: تفسیر فاتحه الکتاب.[۸]
هر چند بخش زیادی از میراث مکتوب ائمه(ع) امروزه در دسترس نیست، اما مهم‌ترین آثار آنها که روایات است، با اسناد معتبر در منابع حدیثی شیعه، جمع‌آوری شده‌اند.
کتاب‌های نوشته شده در عصر امامان معصوم(ع)
با توجه به توصیه امامان(ع) به نگارش حدیث، اصول فراوانی توسط اصحاب ائمه(ع) تدوین شد و محل اعتماد محدثان قرار گرفت. شماره تقریبی این اصول چهار صد می‌باشد و از همین روی به آنها «اصول اربعمأه» گفته‌اند.[۹] برخی از کتاب‌هایی که در عصر امامان معصوم(ع) توسط بزرگان شیعه نوشته شده است و امروزه بارها به چاپ رسیده، عبارتند از:
- کتاب مسائل علیّ بن جعفر و مستدرکاتها، علی بن جعفر عریضی (فرزند امام صادق).
- کتاب توحید المفضل، مفضل بن عمر (از اصحاب امام صادق).
- کتاب المؤمن و کتاب الزهد، حسین بن سعید کوفی اهوازی (از اصحاب امام رضا، جواد و هادی).
- کتاب قرب الإسناد، عبدالله بن جعفر حمیری (از اصحاب امام هادی).
- کتاب المحاسن، احمد بن محمد بن خالد برقی (متوفای۲۷۴قمری)، (۲جلدی).
- کتاب بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد صلّی الله علیهم، محمد بن حسن صفار (از اصحاب امام حسن عسکری و متوفای ۲۹۰قمری).
کتاب‌های نوشته شده از عصر غیبت تا پایان قرن ۵
امام حسن عسکری(ع) در سال ۲۶۰ قمری به شهادت رسید.[۱۰] با آغاز غیبت امام دوازدهم بعد از شهادت پدرش،[۱۱]دوره جمع‌آوری حدیث شیعه در مجموعه‌های باب‌بندی شده شروع می‌شود که برخی از آنها عبارتند از:
- الکافی، محمد بن یعقوب کلینی (متوفای۳۲۹ق).
- الإمامة و التبصرة من الحیرة، علی بن حسین ابن بابویه (متوفای۳۲۹ق).
- التمحیص، محمد بن همام اسکافی (متوفای ۳۳۶ق).
- الجعفریات (الأشعثیات)، محمد بن محمد ابن اشعث (متوفای قرن۴).
- کفایة الأثر فی النصّ علی الأئمة الإثنی عشر، علی بن محمد خزاز رازی (متوفای قرن۴).
- الغیبة، محمد بن ابراهیم نعمانی، (متوفای ۳۶۰ق).
- کامل الزیارات، جعفر بن محمد ابن قولویه (متوفای۳۶۷ق).
- محمد بن علی ابن بابویه، (متوفای ۳۸۳ق)، دارای چندین کتاب می‌باشد: من لا یحضره الفقیه، الأمالی، التوحید، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، الخصال، صفات الشیعة، عیون أخبار الرضا علیه السلام، فضائل الأشهر الثلاثة، فضائل الشیعة، کمال الدین و تمام النعمة، مصادقة الإخوان، معانی الأخبار، إعتقادات الإمامیة، علل الشرائع.
- محمد بن حسین شریف الرضی (متوفای۴۰۶ق)، دارای چندین کتاب می‌باشد: نهج البلاغة، خصائص الأئمة علیهم السلام، المجازات النبویة.
- محمد بن محمد معروف به شیخ مفید (متوفای ۴۱۳)، دارای چندین کتاب می‌باشد: الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، الأمالی، تفضیل أمیر المؤمنین علیه السلام، کتاب المزار و ….
- محمد بن الحسن معروف به شیخ طوسی (متوفای۴۶۰ق)، دارای چندین کتاب می‌باشد: الإستبصار فیما اختلف من الأخبار، تهذیب الأحکام، الأمالی، الغیبة، مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد و ….
- مائة منقبة من مناقب أمیر المؤمنین و الأئمة، محمد بن احمد ابن شاذان (متوفای۴۶۰ق).
کتب اربعه، مهم‌ترین کتاب‌های روایی شیعه
کتب اربعه؛ این چهار کتاب بعد از قرآن، نهج البلاغه و صحیفه سجادیه مهم‌ترین کتاب‌های شیعه هستند:
- کتاب الکافی، محمد بن یعقوب کلینی که دارای هشت جلد است؛ کتاب کافی دارای ۱۶۱۹۹ حدیث است.[۱۲]
- کتاب من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق (ابوجعفر محمد بن علی) که در چهار جلد به چاپ شده و بیشتر روایات آن فقهی بوده و مجموع روایات آن ۵۹۰۱ روایت است.[۱۳]
- کتاب تهذیب الاحکام، شیخ طوسی (ابو جعفر محمد بن حسن). این کتاب در ده جلد چاپ شده و مشتمل بر ۱۳۵۹ حدیث است.
- کتاب الاستبصار، این کتاب نیز از شیخ طوسی است. روایت‌های استبصار ۵۵۱۱ در ۹۲۵ باب است، این کتاب در چهار جلد منتشر شده است.[۱۴]
تدوین مجموعه‌های حدیث
گروهی از محدثان کوشیدند مجموعه‌های حدیثی را جمع‌آوری کنند که همه کتاب‌های حدیثی را در آن گردآوری کرده باشند؛ دوران این تدوین از قرن یازده قمری شروع شد و مجموعه‌هایی تدوین شد.
الوافی
کتاب الوافی را محمد بن مرتضی معروف به فیض کاشانی (متوفای ۱۰۹۱ق) تألیف کرده است. ویژگی کتاب الوافی این است که تمام روایات کتب اربعه را آورده و با افزودن آیات، روایات دیگر و توضیحات لازم و انجام اصلاحاتی، سعی کرده تا کمبود کتب اربعه را بر طرف کند. این جامع حدیثی مشتمل بر ۱۴ کتاب و یک خاتمه و ۲۷۳ باب و حدود پنجاه هزار حدیث است.[۱۵]
وسائل الشیعه
وسائل الشیعه که نام کاملش «تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه» می‌باشد، تألیف شیخ محمد بن الحسن حر عاملی (متوفای ۱۱۰۴ق) است. ویژگی مهمی که دارد، این‌که علاوه بر شامل بودن تمام روایات موجود در کتب اربعه، از کتاب‌های دیگر نیز روایت نقل کرده است و ترتیب آن از سایر جوامع روایی بهتر است. در خاتمه آن نیز فوائد رجالی را ذکر کرده که در هیچ کتاب دیگری یافت نمی‌شود. مؤلف این کتاب را طی ۲۰ سال نوشته است.[۱۶] تعداد روایات این کتاب مطابق با شماره گذاری روایات آن ۳۵۸۴۳ روایت است.
بحار الانوار
بحار الانوار که نام کاملش «بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار(ع)» می‌باشد، تألیف علامه محمد باقر مجلسی (متوفای ۱۱۱۰ق)، بزرگ‌ترین جامع روایی است. مؤلف در این کتاب به روایات فقهی به جهت وجود آنها در کتب معروف و رایج که خطر از بین رفتن آنها را تهدید نمی‌کند، کمتر پرداخته و بیشتر به روایات اخلاقی، عقیدتی، تاریخی و … اهتمام ورزیده است. از امتیازات مهم این کتاب این‌که در آغاز عناوین آیات مربوطه را آورده و سپس روایات مرتبط را ذکر کرده است. در بسیاری از موارد نیز به تناسب نیاز به شرح روایات پرداخته است. این کتاب با چاپ جدید ۱۱۰ مجلد است.[۱۷]
کتب روایی دیگری نیز وجود دارد که به شکل‌های مختلف نوشته شده‌اند. از آنجایی که صدور حدیث از ائمه اطهار(ع) تا زمان شروع غیبت امام مهدی(ع) ادامه داشته است، علمای شیعه تا شروع غیبت، جامعه‌نگاری حدیثی نداشته‌اند و این مسئله هم‌زاد با دوران غیبت بوده است.
معرفی منابع برای مطالعه
- تاریخ عمومی حدیث، دکتر مجید معارف ، انتشارات کویر.
- تاریخ حدیث شیعه (۱) عصر ظهور، سید محمد کاظم طباطبایی، سازمان مطالعه و تدوین (سمت).
- تدوین السنه الشریفه، محمد رضا الحسینی الجلالی، قم، مکتب الاعلام الاسلامی ۱۴۱۳ ق.
جستارهای وابسته
- آثار مکتوب ائمه
- تدوین مصادر حدیثی
- دوره تدوین مجموعه‌های حدیثی شیعه
- دوره جمع‌آوری و تبویب حدیث شیعه
- کتب اربعه شیعه
- نویسندگان جوامع روایی اصلی شیعه
منابع
- ↑ شرف الدین، عبدالحسین، المراجعات، قم، مجمع جهانی اهل بیت، ۱۴۲۶ق، ص۳۰۵–۳۰۶.
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، تهران، المکتبه الاسلامیه، ج۲، ص۱۵۹.
- ↑ امین، محسن، اعیان الشیعه، بی جا، بی تا، ج۱، ص۹۳.
- ↑ حسینی، محمد رضا، تدوین السنه، قم، کتب الاعلام الاسلامی، ۱۳۷۶ش، ص۵۲.
- ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، دار احیاء التراث العربی، ج۲۶ ص۲۱۲.
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، تهران، المکتبه الاسلامیه، ج۱۵، ص۱۸.
- ↑ حسن بن علی، امام یازدهم علیه السلام، التفسیر المنسوب إلی الإمام الحسن العسکری علیه السلام، قم، مؤسسه الامام المهدی، چاپ اول، ۱۴۰۹ ق.
- ↑ حسن بن علی، امام یازدهم علیه السلام، تفسیر فاتحه الکتاب، تهران، انتشارات کعبه، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
- ↑ مجید معارف، پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه، تهران، ۱۳۷۴ش، ج1، ص177.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، قم، آل البیت، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۳۶.
- ↑ صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمه، قم، مؤسسه نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، ۱۴۰۵ق، ص۴۷۳.
- ↑ مدیر شانه‌چی، کاظم، علم الحدیث، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ سوم، ص۷۷.
- ↑ مدیر شانه‌چی، کاظم، علم الحدیث، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ سوم، ص۷۸.
- ↑ مهریزی، مهدی، آشنایی با متون حدیث، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷، ص۹۹–۱۰۱.
- ↑ آقا بزرگ، طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دار الاضواء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق، ج ۲۵، ص ۱۳.
- ↑ آقا بزرگ، طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دار الاضواء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۳۵۲–۳۵۵.
- ↑ طباطبایی، محمد کاظم، آشنایی با تاریخ و منابع حدیث، قم، حوزه علمیه واحد خواهران، ۱۳۸۳، ص۶۷–۷۲.